ɫtv

БААУ/ ИЗИЛДӨӨ/ Университеттик изилдөөлөр/ МУГАЛИМДЕРДИН ИЗИЛДӨӨ ТОПТОРУ/ Социалдык Инновациялар Лабораториясы Кыргызстан (SILK)/ Бишкек Блог/

Бишкектеги көрүстөндөр: Шаардын күзгү чагылдырылышы

Зарина Адамбуссинова, Дэвид Леупольд, Теми Исикалу, Улан Габдушев

Кадимки түшүнүктө көрүстөндөр маркумдардын сөөгү көмүлгөн же башка формада (мисалы, кремациядан кийинки урналарда) сакталган жерлер катары кабыл алынат. «Көрүстөн» сөзүнүн түпкү этимологиясы байыркы грек тилиндеги ǾíDz сөзүнөн келип чыккан, ал «эс алуу же уйку жайы» дегенди кыйыр мааниде билдирген. Бишкек контекстинде бул түшүнүктүн тилдик эквиваленттери орусча кладбище жана кыргызча көрүстөн болуп саналат.

Орусча кладбище сөзү укладывание деген сөздөн келип чыгып, ал болсо өз кезегинде класть («жата коюу») деген этиштен тарайт жана көрүстөндү «өлгөн адамдын денеси коюлган жер» деп атоого байланыштуу ат коюу табусунан кабар берет.

Кыргызча көрүстөн болсо фарсы тилиндеги ghabrestan (قبرستان) сөзүнөн келип чыккан. Бул кошмо сөздө фарсыча -стан («жер, аймак, жай») жана арабча gha-ba-ra («казуу») этиши бар. Ал эми бул этиштин түбү qubbar сөзүнө барып такалат, ал «казуучу» дегенди билдирет жана, өз кезегинде, курт-кумурскаларды казып жеп жашаган «бозторгой» кушуна (жерде жашаган чакан сайроочу канаттууга) шилтеме берет

Шаардык көрүстөн музей катары: Көрү таштардын тарыхын чечмелөө

Бирок көрүстөндөрдү дүйнөдөн кайткан адамдардын акыркы жайы катары гана кароого болбойт. Ошол эле учурда алар материалдык мурастын объектилери болуп, тарыхый ачык асман алдындагы музейлер катары да бааланууга тийиш. Ар бир көрүстөн зыяратчыларга маанилүү тарыхый окуялар, архитектура, жамааттардын жашоосу, көмүү жана эскерүү тажрыйбаларынын өткөндөгү жана азыркыдагы тенденциялары жөнүндө баалуу түшүнүк берет. Анын өзгөчө аурасы бул жерди жана анын баяндарын ар түрдүү эмоционалдык, кээде көңүл ачарлык да тажрыйбалар аркылуу кабыл алууга шарт түзөт.

Акыркы талаа сейилибизде биз Бишкектеги Ала-Арча көрүстөнүн жана Түштүк-Батыш көрүстөнүн аралап жүрүп, көрү таштардагы искусствого белгилер менен символдордун ар түрдүү формаларына өзгөчө көңүл бурдук. Максатыбыз алардын айрым айырмачылыктарын жана мыйзамченемдүүлүктөрүн ачып берүү, ошондой эле ошол аркылуу жеткирилген тарыхый баян үлгүлөрүн чечмелөө эле. Албетте, бул тема кеңири изилдөөнү жана тийиштүү талдоону талап кылат. Бирок бул блогдо биз зыяратчылар катары алдын ала байкоолорубузду, ойлорубузду жана тажрыйбаларыбызды бөлүшкүбүз келет.

Көрү таштар экспонат катары маркум жөнүндө абдан кызыктуу жана мазмундуу билим булагын түзөт. Алар аркылуу ысым, жаш курак, жыныс, сырткы келбет жана тууганчылык байланыштары, эмоционалдык байланыктар, эскерүү тажрыйбалары жана жөрөлгөлөр, диний жана кесиптик таянычтар, адам жашаган доорлор жана башка контексттик маалыматтар жөнүндө билүүгө болот. Мындан тышкары, көрүстөндүн ичиндеги мүрзөлөрдүн көлөмү, формасы, түсү, материалы жана жайгашкан орду алардын тарыхын тереңирээк ачып берүүгө жардам берет.

Орнаментализм, секулярдык символдорду колдонуу жана эстетикалык кооздоолор бардык маданияттарда жана тарыхый доорлордо мүнөздүү көрүнүш болуп келген. Адамдар өлүмгө болгон мамилесин билдирүү үчүн белгилерге жана символдорго муктаж болушкан - бул болсо белгилүү бир символдук тилди жана ага байланыштуу иденттүүлүктөр системасын жараткан. Эл аралык көрү таштар ассоциациясынын маалыматына ылайык, көрү таштардын өнүгүшүнүн негизги себептеринин бири 1650-жылдардан тарта чиркөөлөр жана көмүүлөр кеңири жайылгандыгында болгон.

XIX кылымда жазууларды жайылтуу ыкчам өсүп, алар маркум жөнүндө көбүрөөк маалымат бере баштаган жана ага жакындарынын, кесиптештеринин жана досторунун бир нече сөздөрү кошулган. Эскерүү белгилери барган сайын кооз болуп, ар түрдүү дизайн элементтеринин айкалыштарын камтый баштаган: эстелик вазалар, тактайчалар, бюсттар жана монументтер.

Ала Арча көрүстөнү: Элиталык жашоочулар жана даңктуу өлүмдөр

Биринчи изилденген көрүстөн – Ала-Арча көрүстөнүндөгү көрү таштар кооздоо жагынан да, символикалык белгилери жагынан да эң ар түрдүү болуп чыкты. Айрымдары өтө эле татаал жасалгаланган. Көрүстөндүн ичиндеги жеке мүрзөлөрдүн мейкиндиктик жайгашуусу жана топтору бизди социалдык иерархия жөнүндө ой жүгүртүүгө түрткү берет. Бул мейкиндик эки тарыхый доордун жана алардын идеологияларынын советтик жана көз карандысыздык мезгилинин биригишин айкын чагылдырат. Короонун так борбордук бөлүгү кенен, жакшы кармалган жана айкын түрдө даңазаланган. Бул учурдагы улуттук баатырлар жана коомдук урмат-сыйга татыктуу «эң мыкты жарандар» үчүн арналган артыкчылыктуу аймак. Ал негизинен ар түрдүү өлчөмдөгү жана формадагы мрамор жана граниттен жасалган жеке жана үй-бүлөлүк эстеликтер менен көрсөтүлгөн.

Негизги көрү таштарды карап көргөндө, алардын көбүндө ар кандай формадагы символдор камтылганы байкалат. Алар маркумдардын социалдык жана кесиптик статусун чагылдырып, ошол эле учурда советтик жана пост-советтик мезгилдеги кыргыз интеллигенциясына болгон таандыгын баса белгилейт. Алардын арасында жогорку даражалуу мамлекеттик кызматкерлер, аскер жетекчилери, алдыңкы интеллигенттер, искусство өкүлдөрү жана башкалар бар. Совет мезгилинде карьерага жана кесиптик ийгиликтерге басым жасоо ошол мезгилде калыптанган өзгөчө иденттүүлүк менен шайкеш келгендиги таң калыштуу эмес. Бүгүнкү күндө бул аймак улут үчүн да, үй-бүлө үчүн да символдук капиталды билдирет. Ошондуктан бул мүрзөлөргө көп жолу зыярат кылынат жана алар жакшы эскерилет.

Ошентсе да, көрүстөндүн совет мезгилине таандык бөлүгүндө элитага кирбеген чоң аймак да бар. Ал салыштырмалуу күчтүү стандартташтыруу менен жана этникалык-диний айырмачылыктын жоктугу менен мүнөздөлөт. Советтик доордун мүрзөлөрүнүн дизайны жөнөкөйлүгү жана катуулугу менен айырмаланат: көрү таш, көп учурда металл же таштан жасалган чакан чиркөөгө окшош конструкция түрүндө болуп, анда маркум жөнүндө кыскача биографиялык маалыматтар гана аты-жөнү, төрөлгөн жана көз жумган даталары көрсөтүлгөн. Улуттук баатырлардын жана интеллигенциянын зор салтанаттуу мүрзөлөрү менен салыштырганда, бул көрүнүш көрүстөндүн советтик маданияттын эки тартиптин ортосунда термелип тургандыгын так чагылдырганын айгинелейт: бир жагынан элиталык-индивидуалисттик, экинчи жагынан элдик-коллективисттик багыт.

Айрым белгилер жана символдор универсалдуу мүнөзгө ээ болуп, атайын чечмелөөнү талап кылбайт. Мисалы, кесиптик таандыктын белгилерин чечмелөө салыштырмалуу жалпы кабыл алынган: дарыгерлер үчүн жылан оролгон чөйчөк, жазуучулар же окумуштуулар үчүн ачык китеп, илимпоздор үчүн микроскоп, артисттер үчүн театр пардасы жана музыканттар үчүн алардын аспаптары. Ошентип, көрү таштарда бизди ташка чегилген образдар тосуп алат: маңдай чагылдыргычы бар ак халатчан дарыгер, колунда калеми бар профессор же кол жазмаларын иштеп жаткан совет доорунун гезитинин журналисти.

Көрү таштардагы башкы мотивдерге көңүл буруу дагы адамдын кандай каза болгонун табигый өлүмбү же эрте үзүлгөн өмүрбү түшүнүүгө жардам берет. Айрыкча, сынык колонналар же талкаланган көрү таштар жаш курагында же карылыкка жетпей турмуштун толук гүлдөгөн убагында каза болгон адамдардын мезгилсиз өлүмүн билдирет.

Жаныбарларга байланыштуу символдордун арасында көгүчкөн сүйүүнүн жана тынчтыктын салттуу христиандык белгисине туура келген эң кеңири тараган белгилердин бири болуп саналат. Ал ошондой эле ыйык рухту жана тазалыкты билдирет. Жалпысынан канаттуулар тынчтыктын символу катары түшүндүрүлөт. Көпөлөк болсо жан дүйнөнүн, кыска өмүрдүн белгиси болуп, көп учурда балдардын мүрзөлөрүндөгү көрү таштарда кезигет.

Биринчи көрүстөндө биз тапкан уникалдуу белгилердин бири үмүттү жана туруктуулукту символдоштурган якорь. Ал ошондой эле деңизчи өмүрүн билдириши мүмкүн жана христиандык үмүт символуна туура келет.

Өсүмдүк символдорунун арасында ыйлаган өсүмдүктөр жана бутактары салбыраган дарак кайгы менен азаны көзгө көрсөтүп берет. Роза сүйүүнү жана сулуулукту билдирет. Жана али ачыла элек роза гүлчамбарлары көп учурда балдардын мүрзөлөрүндө кездешет.

Көрүстөндө кездешкен негизги көрү таш белгилеринин дагы бир категориясы маркумдардын этникалык жана диний таандыгына байланыштуу. Көрүстөндүн азыркы бөлүгүнүн жайгашуусу ишенимге негизделген принцип боюнча уюштурулгандай көрүнөт.

Түштүк-Батыш көрүстөнү: Кадимки тургундар жана коммерциялашкан өлүм

Экинчи көрүстөн - Түштүк-Батыш көрүстөнү шаардан салыштырмалуу алыс жайгашып, мурдагысына караганда кыйла чоң аймакты ээлейт. Анын жалпы көрүнүшү Бишкектин тоо этектеринде «кадимки адамдар» үчүн курулган жымжырт шаарды элестетет. Байкалгандай, азыркы көрү таштар эң жөнөкөй формага ээ болуп, эстетикасы алда канча төмөн, көбүнчө стандартташтырылган жана өзгөчөлүк менен чыгармачылыктан ажырап калгандай.

Бүгүнкү күндө көрү таштарды жасалгалоодо колдонулган дизайн коомдун талаптары менен баалуулуктарын чагылдырып, өлүмдүн коммерциялашуусу, анын символдук маанисинин жана, балким, эстетикалык сапатынын жоголушу тууралуу маанилүү түшүнүк берет. Көрүстөнгө алып баруучу жолдун боюнда ар кандай көрүстөн жана жерге берүү кызматтарын көрсөткөн чакан ишканалар жайгашып, бул тенденцияны материалдык жактан да чагылдырып турат.

Азыркы көрү таштардын дизайны, адатта, портрет сүрөтүн, боз жана кара түстөрдү жана маркумдун аты менен жашаган даталарын гана камтыган абдан кыска жазууларды өз ичине алат. Түркүн түстүү жасалма гүл идиштери жана тажиялык гүлчамбарлар абдан кеңири жайылган. Алар көрү таштарды, айрыкча балдардын мүрзөлөрүн көрктөндүрүп гана тим болбостон, сүйүүнү жана азаны да көрнөк-жарнак аркылуу билдирет. Мындан тышкары, балдардын мүрзөлөрү көп учурда оюнчуктар жана жеке буюмдар менен кооздолот.

Азыркы көрү таштар кесиптик таандыктан же карьералык жетишкендиктерден көрө үй-бүлөлүк иденттүүлүктү көбүрөөк чагылдырат. Ошондой эле тосмолор менен белгиленген мүрзөлөр да кездешет жана алар, адатта, дуба кылууга жана аза күтүү үчүн кичинекей орун менен коштолгон. Көрү таштардын жана тосмолордун көлөмү менен формасы маркумдун социалдык статусуна же кесибине эмес, көбүнчө үй-бүлө мүчөлөрүнүн экономикалык мүмкүнчүлүктөрүнө байланыштуу болушу мүмкүн.

Мындан тышкары, заманбап көрү таштардын дизайнында диний символдордун мусулмандардын жарым айы, христиандардын крест белгиси жана жөөттөрдүн Дөөт жылдызы кеңири колдонулушу байкалат. Бул шаар тургундарынын диний жана этникалык өзүн-өзү таанууга болгон коомдук талабын күчөп жатканынан кабар бериши мүмкүн. Бирок көрүстөндүн бөлүктөрү (мусулман, христиан жана жөөт) ортосунда так этно-диний айырмачылыктар жана иерархия жок. Тескерисинче, көрүстөндүн мейкиндиктик жайгашуусу жана көрү таштардын дизайны азыркы кыргыз коомунун социалдык жана маданий ар түрдүүлүгүн камтыган, бирок инклюзивдүү сүрөттү тартуулайт.

Шаардык көрүстөн күзгү чагылдырылыш катары: Тирүүлөр шаары жана Өлгөндөр шаары параллелдүү ааламдар

Уйкуга жай, жата турган жер же казылган орун катары түшүнүлүшүнөн тышкары, өлгөндөрдүн шаарлары адатта тирүүлөр шаарынын ичинде жайгашкан өзгөчө шаардык мейкиндик катары кабыл алынат. Бирок көрүстөндөрдү башкача түшүнсө болбойбу? Эки көрүстөнгө болгон сапарлар бизди принципиалдуу башкача түшүнүккө көрүстөн менен шаарды параллелдүү ааламдар катары кароого түрткү берди. Анткени көрүстөн менен шаарды өз ара байланышкан, бирок асимметриялуу мейкиндиктик-убактылуу мамиле бириктирет. Көрүстөн чындыгында эле өзгөчө шаардык мейкиндик: ал бир эле учурда артта калып, тең салмакта жүрүп жана тирүүлөр шаарынан ашып да кетиши мүмкүн. Тирүүлөр шаарынын бурмаланган күзгү чагылдырылышы катары бул үч убакыттык өлчөм шаардын ар башка кырларын ачып көрсөтөт.

Шаардын артында калган көрүнүш: көрүстөн - шаардын өткөн доорунун күзгү чагылдырылышы

Адатта адамдар адегенде жашап, анан көз жумгандыктан, көрүстөн шаарды жана анын калкын бир аз кечигип чагылдырган күзгүдөй көрүнөт. Эки көрүстөн тең жандуу шаарда сейрек жолуга турган, бирок ар түрдүү жана өзгөчө тагдырлары бар адамдарга «тыгыз жайга» айланган: ашкенази жөөттөрү жана украиндер, медалдар менен сыйланган согуш баатырлары, советтик партия кызматкерлери, ошондой эле азербайжандык дарыгер грузин фамилиясы менен, идиш эпитафиясы бар харьковдук, же поляк теги менен келип чыккан маркум Дөөт жылдыздарынын, социалисттик жылдыздардын, кресттердин жана жарым айлардын тобунун арасында жайгашкан.

Айрыкча, Жибек жолу проспектиси менен Жаш гвардия бульварынын ортосунда жайгашкан Ала-Арча көрүстөнү бүгүнкү күндө тирүүлөр шаарында жашаган көпчүлүк унутуп калган белгилүү бир тарыхтын эсин өзүнүн мейкиндиктик чегинде сактап турат.

Шаардык көрүстөндүн борбордук бөлүгү, совет мезгилинде эле белгилүү болуп калган, жакшы сакталган жана бетон жолдордун тармагы аркылуу жеткиликтүү болсо, көрүстөндүн түндүк-чыгыш тарабында таптакыр башкача көрүнүш ачылат: бадалдар басып калган тепкич сыяктуу жолдор, урап түшкөн мүрзөлөр, дат баскан тосмолор жана орус менен кыргыз кулагына жат угулган фамилиялар: Вайслейб, Шварцман, Шехтман, Голдблатт же Бернштейн. Чыгышта советтик панелдүү көп кабаттуу үйлөр менен батышта советтик-кыргыз элитасынын мүрзөлөрүнүн ортосунда жөөттөрдүн чоң көрүстөн аймагы жайгашкан. Бул мүрзөлөргө туш келген зыяратчы алгач аларды Өзбекстандын бухаралык жөөттөрүнүкү деп ойлошу мүмкүн. Бирок алардын фамилияларынын идиш тилинен келип чыгышы бул гипотезаны четке кагат.

Тескерисинче, бул мүрзөлөр Ашкенази жөөттөрүнө таандык. Алардын болжол менен 20 миңге жакыны нацисттик Германия Совет Союзунун батышындагы алардын шаарларын ээлегенде Кыргызстанга качып келишкен. Кыргызстанга жеке адамдар гана эмес, бүтүндөй мекемелер да эвакуацияланган: мисалы, Варшаванын бүтүндөй Жөөт театры труппасы, анын ичинде актриса Ида Каминска (1899–1980) да көчүрүлүп келип, Экинчи дүйнөлүк согуш аяктаганга чейин советтик Бишкекте идиш жана орус тилдеринде театр коюуларды аткарышкан. 1970-жылдардан тарта көптөгөн жөөттөр Израилге көчүп кете башташкан, ал эми калган көпчүлүгү Совет Союзу тарагандан кийин өлкөдөн чыгып кетишкен.

Бул бөлүктө чиркөөгө окшош формадагы бир катар көрү таштарды жолуктурууга болот. Айрымдарынын үстүнө жөөт дининин символу болгон алты кырдуу Дөөт жылдызы, кээ бирлерине христиан крести коюлган, ал эми башкаларына кызыл түстөгү беш кырдуу жылдыз Совет Союзунун секулярдык белгиси орнотулган. Көп учурда диний таандыктык белгилери жөөттөрдүн көрү таштарына мүнөздүү болуп келет. Дагы бир кызыктуу жагдай тил жана жазуу бул бөлүктөгү көрү таштарда иденттүүлүктүн белгилери катары өзгөчө роль ойнойт. Мүрзөлөрдүн көбү төмөн тосмолор менен курчалган жана алардын «ачык эшиктери» биз үчүн дагы деле ар кандай чечмелөөлөргө ачык бойдон турат. Жалпысынан бул бөлүк көңүл сыртында калгандай көрүнөт жана географиялык да, символдук да жактан көрүстөндүн борбордук, даңазаланган бөлүгүнөн четтетилген. Мүрзөлөрдүн начар физикалык абалы бизди бул жерде коомдук-тарыхый эс тутумдун четке сүрүлүшү тууралуу ой жүгүртүүгө мажбурлайт.

Шаар менен тең кадамда: көрүстөн - шаардын азыркы учурдун күзгү чагылдырылышы

Бирок көрүстөндөрдү өткөн доордун гана чагылдырылышы катары түшүнүүгө болбойт. Ошол эле учурда алар азыркы тургундар, алардын социалдык статус тууралуу түшүнүгү, дүйнө таанымы жана үй-бүлөлүк байланышы жөнүндө да көп нерсени айтып берет. Чынында, көрүстөндөр дүйнөсү тирүүлөрдүн шаарынын ар кыл аспектилерин таң каларлык окшоштук менен чагылдырган параллелдүү ааламды элестетет.

Сталин доорунун архитектуралык помпездуулугу Ала-Арча көрүстөнүнөн табылган советтик согуш баатырларынын, партия кызматкерлеринин жана интеллигенция өкүлдөрүнүн монументалдуу мүрзө скульптураларынан өзүнүн чагылдырылышын табат. Бишкектин борборундагы «Золотой квадратка» окшоп, бул жерде да симметрия сакталган, жолдор (көбүнчө) жакшы төшөлгөн жана архитектуралык түзүлүштөр (Сталинка болобу же советтик интеллигенттин мүрзөсү болобу) жакшы абалда кармалып турат.

Бирок кантип Сталиндин өлүмүнөн кийин Бишкекте (жана бүтүндөй Совет Союзунда) архитектуралык модернизмдин экинчи толкуну тараган болсо, дал ушундай эле архитектуралык стиль көрүстөндөгү курулуш формаларында да өз изин калтырган. Мисалы, Сооронкул Эрешевдин (1908–1976) мүрзөсү модернизмдин так жана динамикалуу формалдык тилин колдонуп, акыркы жайды адамдын жаны космоско сапарга чыккан учуу аянтчасына айланткандай элес жаратат.

Бирок окшоштуктар архитектуралык формалар менен эле чектелбейт. Эмгекчилердин жетишкендиктерин даңазалаган советтик доордун дубал сүрөттөрү (фрескалары) өздөрүнө окшоштукту советтик доордун тургундарынын кесиптик карьерасын эскерген сансыз мүрзөлөрдөн табышпайт беле? Алардын арасында гезит журналисттери, архитекторлор, генералдар, радио алып баруучулар, айдоочулар жана дарыгерлер бар.

Көрүстөн болобу же шаар болобу советтик доордон пост-советтик бүгүнкү күнгө өтүү үзгүлтүксүз жүрөт. Кантип тирүүлөрдүн шаарындагы жарнактар менен көчө аттары акырындык менен орусчадан кыргызчага алмашып жатса, дал ошондой эле советтик доор аяктаганда кыргызча жазуулар көбөйүп, алар көбүнчө арабча сүрөлөр менен кооздолгон. Бирок 1940–1950-жылдардагы арабча жана иврит жазуулар, бир жагынан, жана диний символдордон таптакыр ажыратылган азыркы мүрзөлөр, экинчи жагынан, бул сүрөттү татаалдаштырат.

Кантип бүгүнкү Бишкек уйгур кварталына жана корей көчөсүнө ээ болсо, дал ошондой эле Түштүк-Батыш көрүстөнүнүн (Жогорку Орок айылынын чыгыш тарабында) тургундарынын да өз бурчтары бар. Бирок, тирүүлөр шаарындагыдай эле, бул чек аралар так эмес жана көп учурда корейлердин, православ христиандарынын, мусулмандардын жана жөөттөрдүн мүрзөлөрүн бир нече эле метр аралык бөлүп турат.

Тирүүлөрдүн дүйнөсүндө пост-социалисттик шаар эки жаңы көрүнүш менен мүнөздөлөт: элиталык турак жай жана бейформал турак жай. Бай кооз жасалгалар жана ашыкча шыңгырлар менен жык толгон элиталык үйлөр өз окшоштугун барган сайын көбөйүп жаткан салтанаттуу көрү таштардан табат. Алар өз тургундарынын (же алардын мураскерлеринин) статусуна болгон аң-сезимди таасирдүү чагылдырат. Ыймандуу аскетизмдин ордуна бул люкс мүрзөлөр дүйнөлүк жашоону сүйгөндөрдүн материалдык амбицияларын чагылдырат. Бирок шаар четинде органикалык өсүшкө мүмкүндүк берген бейформал турак жай сыяктуу эле, көрүстөндө да өзүнүн аналогу бар. Түштүк-Батыш көрүстөнүнүн түштүк четинде жөнөкөй курулган мусулман жана православ мүрзөлөрүнүн татаал тармагы тоо этектерин бойлой созулуп жатат. Өлгөндөрдүн шаары да өзүнүн чегине жетти.

2020-жылдын 9-декабрында Бишкек шаарынын мэри 2021-жылдан тартып Түштүк-Батыш көрүстөнүндө жаңы мүрзөлөрдү курууга тыюу салынарын жарыялаган. Себеби - орун жетишсиз. Ошол эле учурда Бишкектин үстүндө коюу смог асылып турат. Шаардын ылдам өсүшү, үйлөрдүн жылуулук изоляциясынын начардыгы, арзан отун (көмүр), жана бийик үйлөрдүн аба айлануусуна тоскоолдугу Бишкекти кыш мезгилдеринде дүйнөдөгү эң абасы булганган шаарлардын бирине айланткан жана ал тирүүлөрдүн шаарынан акыркы тургундар шаарына болгон миграцияны мындан ары да күчөтөт. Ушул эле жерден бийик курулуштарды дароо токтотуу керек деген үндөр барган сайын күчөп жатат.

Тирүүлөр шаары да, өлгөндөрдүн шаары (Түштүк-Батыш көрүстөнү) да өз мүмкүнчүлүктөрүн түгөттү. Бирок алар мындан ары да өсүп жатат. Бирок кайда?

Шаардын алдына өтүп: көрүстөн - шаардын келечегинин күзгү чагылдырылышы

Өздөрүнүн «Фрунзе шаарынын архитектурасы» (Архитектура города Фрунзе) аттуу эмгегинин эпилогунда Валентин Курбатов менен Евгений Писарской 1978-жылы тайманбас ой жүгүртүү экспериментине барышкан келечектеги шаар (бүгүнкү биздин азыркы шаар) кандай болоорун элестетишкен. Алардын байкоосу боюнча, 1970-жылдардын аягына келгенде шаар дээрлик мындан аркы өсүш үчүн бардык мүмкүнчүлүктөрүн түгөтүп койгондуктан, авторлор шаардык өсүш эки багытта жүрөт деп божомолдошкон.

Биринчиден, алар жогорку кабаттуу имараттарды куруу аркылуу шаар тыгыздыгынын күчөшүн алдын ала көрүшкөн. Экинчиден, шаар бийик тоо кыркасынын ортосунда «капканга түшкөндөй» көрүнгөндүктөн, авторлор шаар Ала-Тоонун этектерин тереңдетип кеңейерин элестетишкен. Шаардын түштүк тарабында алар «татаал рельефке террасалык курулуш» аркылуу аз кабаттуу үйлөр курула турганын болжошкон.

Эгерде Түштүк-Батыш көрүстөнүнүн түштүк тарабындагы тоо этегинде курулуп жаткан жаңы мүрзөлөргө көз чаптырсаң, бул илимий-революциялык пайгамбарлыктын аргасыздан эстелгени анык болот. Бирок күтүлгөндөй, тоого алгачкы кадамды таштаган биз али тирүүлөр эмес экенбиз. Жок, биздин «биоцентрдик» көз карашыбыз менен караганда биз бул жолу өлгөндөрдүн бизден бир кадам алдыда экенин таптакыр байкабай коюппуз. Балким, бул жолу өлгөндөрдүн шаары тирүүлөрдүн шаарын озуп, келечектеги утопиялык шаарды алдын ала сездирип жаткандыр?